Histori nga e shkuara ...

[BlueBaron]

Jonuz Mersini: Unë, i dërguari i Enverit, që ftova Nolin të jetonte në Shqipëri.

Flet 82-vjeçari, këshilltari i misionit shqiptar në OKB, që realizoi takimin sekret me Fan Nolin në kishën e Nju Jorkut, në vitin 1958.

Jonuz Mersini, sot është plot 82 vjeç, ndërsa tregon më pak. Me kapele republike dhe i veshur shik, ai të kujton zyrtarin e dikurshëm model. I kursyer në fjalë, por me kujtesë të mirë, Mersini, rrëfen historitë interesante të jetës së tij.

Ish-komisari i çetës partizane “Sali Murati” të Vranishtit, mori pjesë në shumë aksione të rëndësishme. Më pas me krijimin e Brigadës së 5-të Sulmuese, Jonuz Mersini, një nga kuadrot e saj, u përfshi në të gjitha luftimet që ndërmori kjo njësi, brenda territorit të Shqipërisë dhe në Kosovë e Jugosllavi. Bëmat e tij nuk i ndali as plumbi edhe pse ai e mori dy herë në beteja me pushtuesit. Një karrierë e gjatë në strukturat e shërbimit të fshehtë shqiptar, fillimisht në Tropojë e më pas në Nju Jork e vende të tjera. Njeriu që shërbeu për më shumë se 40 vjet në struktura të rëndësishme të Sigurimit të Shtetit e të diplomacisë, si zbulues i kamufluar, rrëfen për gazetën “Panorama”, ngjarje që i sjell si të kenë ndodhur sot. 82-vjeçari nga Vranishti i Vlorës, nuk ngurron të shprehet se si ai ish-zyrtari i qeverisë komuniste të Tiranës, takoi në vitin 1958, Fan Nolin. Nga i mori porositë për këtë takim të fshehtë dhe përse udhëheqja e lartë insistonte që t´i transmetonte propozimin Nolit, që të kthehej dhe të jetonte përgjithmonë në Shqipëri. Si reagoi Fan Stilian Noli ndaj kësaj kërkese dhe përse e refuzoi atë. Çfarë tha Noli në atë bisedë disaorëshe në kishën e Nju Jorkut. Cilat ishin reagimet e FBI-së amerikane pas takimit të Mersinit dhe Nolit. Kush e quajti atë “Peshkop i Kuq”. Më pas jeta profesionale e Mersinit vijon me të tjera episode, ku më i dëgjuari është ai i “rrëmbimit” nga Polonia i Kazhimir Mihalskit, ish-sekretar i Partisë Komuniste Polake, dhe sjellja e tij në mënyrë ilegale në Shqipëri, pasi ndiqej nga qeveria polake. Dëshmia e Mersinit, vazhdon me veprimtarinë e tij diplomatike në sallonet e mbretërve dhe të princërve të disa vendeve të Azisë Juglindore, apo dhe me takimet me emigrantët shqiptarë në Argjentinë dhe SHBA. Jonuz Mersini pohon se gjatë gjithë veprimtarisë së tij në shërbim të atdheut, ka pasur synim ruajtjen e sovranitetit dhe dinjitetit të vendit.


Si e nisët punën në organet e Sigurimit të Shtetit dhe cilat kanë qenë impresionet e para të punës suaj si drejtues i këtij shërbimi në rrethin e Tropojës?
Shkova për të drejtuar seksionin e Sigurimit të Shtetit në Tropojë në vitin 1948, menjëherë pas prishjes së marrëdhënieve me Jugosllavinë. Them se më dërguan për të vendosur rregull, pasi ekzistonte kaos total dhe se Tropoja ishte një rreth i izoluar nga pjesa tjetër e vendit, pasi nuk kishte lidhje me rrugë automobilistike. Tropoja lidhej me rrugë automobilistike me Kukësin, nëpërmjet Kosovës.
E njoha këtë rreth që gjatë Luftës Nacionalçlirimtare, por njëkohësisht kisha dëgjuar edhe për të kaluarën historike dhe patriotizmin që njerëzit e kësaj treve kishin treguar në luftërat e njëpasnjëshme kundër pushtuesve turq e atyre serbë.
Më kujtohet se, atëherë disa kuadro të rrethit, mes të cilëve isha edhe unë, na thirrën në Tiranë dhe na pyetën se nga duhet të kalonte rruga për të shkuar në Tropojë, pa kaluar nga Kosova. Në këtë takim u porositëm që të mblidhnim banorët dhe ta bisedonim me ta këtë problem dhe të tjerë që kishte ai rreth. Populli i asaj zone na mbështeti pa rezerva në këtë sipërmarrje dhe po ashtu në të gjithë veprimtarinë tonë atje, e sidomos në luftën me UDB-në, Shërbimin e Fshehtë Jugosllav. Gjatë gati tri vjetëve që shërbeva në atë rreth, punova në kushte shumë të vështira. Jeta ime atje i ngjante asaj partizane që kisha bërë gjatë luftës. Megjithatë e them sinqerisht se populli i asaj zone më ndihmonte duke ma lehtësuar punën. Ruaj kujtime të mira nga aktiviteti im në atë zonë dhe e them pa rezerva se u lidha shpirtërisht me ta.
Fitova besim te tropojanët, që po të të jepnin besën “nuk e bënin fjalën dy”. Më kujtohet se në dy-tri raste na u arratisën nga burgu disa të burgosur ordinerë dhe me anë të lidhjeve familjare të tyre, shkova në mirëbesim në pyjet ku qëndronin të fshehur. I binda që të dorëzoheshin, duke rënë dakord që një natë të shkonin e të qëndronin pranë familjeve të tyre. Të nesërmen, ata erdhën vetë në Degën e Punëve të Brendshme. Ndërsa në dy raste të tjerë, që lidhen me dy agjentë jugosllavë, të cilët ishin futur ilegalisht në vendin tonë, me ndihmën e popullit arritëm që t´i kapim dhe t´i vëmë në shërbimin tonë.


Si përfaqësues i shtetit komunist shqiptar a e keni takuar Fan Nolin në vitin 1958 apo jo?

Po, kjo është e vërtetë. Por dihet që Fan Noli edhe më parë ishte takuar me diplomatë shqiptarë në Amerikë. Kështu dua të theksoj se ai qëndroi për rreth një muaj me delegacionin shqiptar që shkoi në Shtetet Bashkuara të Amerikës në vitin 1946. Ai e ndihmoi këtë delegacion si patriot dhe si shqiptar. Kjo, natyrisht kishte rënë në sy, për mirë, të qeverisë së Tiranës.


Ku u bë biseda me Fan Nolin?

Bisedën me Nolin e bëra në rrethana jo të natyrshme, natën në kishë dhe jo në misionin tonë diplomatik, apo në ndonjë lokal. Kjo u bë me kërkesën e tij. Pra, pasi ai do të kalonte për në Rezidencën e përhershme në Florida, me anën e priftit Belba nga Korça, i cili administronte kishën e Nju Jorkut, Noli kërkoi që me këtë rast të takonte ndonjë nga funksionarët e misionit të Republikës së Shqipërisë në OKB. Nga Tirana më caktuan mua të merrja pjesë në këtë takim. E takova natën vonë në një ditë të vitit 1958, në një nga dhomat e kësaj kishe. Ai kishte disa kërkesa e porosi për Qeverinë tonë dhe fillimisht tregoi se pse po qëndronte akoma në SHBA, në atë moshë kur “i qante shpirti për t´u kthyer në atdhe. Sipas tij, arsyeja ishte e thjeshtë, pasi kisha greke dhe kisha ruse mezi prisnin që ai të ikte nga SHBA dhe të kthehej në Shqipëri, dhe të merrnin në dorë drejtimin e Kishës Ortodokse Shqiptare të Amerikës. Noli më tha gjithashtu se po të ikte kisha shqiptare, do të ikte edhe Kolonia Shqiptare e Amerikës, sepse kisha e mbante të bashkuar e në pozita patriotike atë koloni. “Kështu bir, më tha ai, edhe unë edhe ju duhet të ruhemi se na ndjekin këta të kundërzbulimit të SHBA-së”. Këtu Noli më tregoi se si në vitin 1946, sapo ishte larguar delegacioni shqiptar, atë e kishin thirrur në organet e FBI-së, Zyra Federale e Hetimeve e SHBA-së, dhe e kishin pyetur se çfarë kishte biseduar gjatë një muaji me delegacionin. Përgjigjja e tij kishte qenë: “Unë jam shqiptar dhe njeri që merrem me problemet e fesë dhe nuk hyj në kësi punësh”. Pra, që nga ajo kohë, Nolit i vunë nofkën “Peshkopi i kuq”, megjithëse nuk kishin asnjë fakt që ai të kishte shkelur gjëkund interesat apo ligjet e Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Që nga viti 1946, kur shërbimi amerikan i vuri nofkën “Peshkopi i kuq”, Noli nuk mori më asnjë kontakt me shqiptarë të ardhur nga Shqipëria. Edhe takimin me mua 12 vjet më vonë, natën në kishë, ai e justifikoi me faktin se, “këtu flitet për demokraci, por duhet t’i shtrish këmbët sa ke jorganin se përndryshe t’i presin”.


Çfarë tjetër ju tha Noli në atë takim?

Pas shumë orë bisedime, për problemet e kishës, Noli kërkoi nga qeveria jonë, që kisha Autoqefale e Shqipërisë t’i dërgonte kishës shqiptare në Amerikë sa më shumë materiale e të dhëna, sepse ai kishte ndërmend të shkruante historinë e kishës sonë atje në Amerikë. Ai më tha shprehimisht: “Mbas vdekjes time ka rrezik që kisha jonë në Amerikë të bjerë në dorë të grekëve dhe po të ndodh kjo edhe koloni shqiptare nuk do të këtë”. Prandaj, ai kërkoi me insistim që qeveria të dërgonte para vdekjes së tij një peshkop dhe dy priftërinj patriotë. Noli kërkoi që këto veprime të bëheshin sa ai ishte ende gjallë, sepse pas vdekjes së tij zor se mund t´i pranonin në SHBA. Noli ishte shumë entuziast për çeljen e të parit Universitet në Tiranë. “Kjo, tha ai, do të krijojë inteligjencën e vendit, që do ta rendiste Shqipërinë krahas vendeve të përparuara të botes”. Ai rekomandoi të mblidheshin dokumente të shumta, ndër ta dhe folklori i pasur që ndodhej te shqiptarët e Greqisë dhe Turqisë. Noli ishte i mendimit se Instituti i Historisë duhet të mblidhte studimet e shumta të Talocit, Jiricekut dhe Shufllait.
Me udhëzim të Ministrisë së Punëve të Jashtme, i kërkova Nolit nëse mund të merrte përsipër përkthimin në gjuhën shqipe të “Komedisë Hyjnore” të Dantes dhe “Ringjalljen” e Tolstoit. Ai m´u përgjigj se këtë të fundit e merrte përsipër, ndërsa “Komedinë Hyjnore” jo, sepse ishte e vështirë dhe donte shumë kohë. Fan Noli më kërkoi edhe disa botime që ishin bërë në vendin tonë në atë kohë dhe që i mungonin bibliotekës personale.
Mbas disa ditësh ia gjeta këto libra në bibliotekën e Misionit tonë në Nju Jork dhe ia dërgova.
Fan Noli më porositi gjithashtu t´i raportoja qeverisë sonë se në Stamboll dhe në Beograd gjendeshin dokumente shumë të vjetra e me vlerë të madhe për Historinë e Shqipërisë, e që duheshin gjetur rrugët për t´i marrë nga arkivat e tyre, pasi do të ndihmonin për të shkruar të plotë historinë e vendit tonë.
Shënimet e bisedës me Nolin i pata hedhur që ato ditë në letër dhe të gjitha ia dërgova me një relacion të veçantë Ministrisë sonë të Jashtme. Nuk dyshoj se dhe sot këto shënime gjenden në arkivën e kësaj ministrie.


I kërkuat Nolit të kthehej në Shqipëri?

E thashë edhe më lart se Nolit ia bëra këtë kërkesë, se kështu isha porositur, por njëkohësisht ai m’u përgjigj negativisht për këtë, jo se nuk kishte dëshirë, pasi atij i digjej zemra për atdheun, por duhet të ishte në Amerikë që kisha shqiptare atje të mos binte në duar të grekëve. Prandaj edhe kundër dëshirës së tij duhej të qëndronte në Amerikë. Këtë mendim Noli ma shprehu disa herë. Noli po të kthehej në Shqipëri, pa asnjë dyshim që ai do të pritej, le ta themi si një hero nga shqiptarët.


Çfarë përshtypje ju la figura e Nolit?

Gjatë gjithë bisedës prej disa orësh që pata me Nolin, megjithëse ai kishte bërë një udhëtim të gjatë me tren drejt Jugut të SHBA-së dhe në kohën që e takova ishte 76 vjeç, më la përshtypjen e një njeriu fizikisht të zhvilluar e të kthjellët mendërisht. Kjo u duk në problemet që ai ngriti si për hallet e kolonisë shqiptare të Amerikës, ashtu edhe për problemet që preokuponin Shqipërinë. Dihet që Noli ishte një njeri i ditur dhe në shumë fusha.



- Aksioni sekret që solli në Shqipëri Kazhimir Mihalskin -


Keni drejtuar një grup zbuluesish me qendër në Ministrinë e Punëve të Jashtme. Cilat ishin detyrat e këtij grupi?

Në vitin 1966, i cili u quajt viti i luftës kundër burokratizmit në administratën tonë, u bënë shumë shkurtime e ndryshime. Drejtoria e Zbulimit Politik, e cila ishte në Ministrinë e Punëve të Brendshme dhe që drejtohej nga Zoi Themeli, u shkri duke krijuar dy grupe zbuluesish të reduktuar në numër. Unë u vura në krye të grupit të zbuluesve që u dislokuan në Ministrinë e Punëve të Jashtme, ndërsa grupi tjetër, më i madh në numër, qëndroi në Ministrinë e Punëve të Brendshme. Zbuluesit e grupit që qëndroi në MPB merreshin me veprime agjenturore nëpërmjet kufirit me Greqinë dhe Jugosllavinë. Grupi ynë, i cili ishte shumë i vogël në numër, u vendos në MPJ për t´u kamufluar dhe drejtonte rezidencat tona në përfaqësitë diplomatike.


Ju është dashur që misionin e zbuluesit ta kryenit nën petkun e diplomatit. Është e vërtetë kjo?

Detyrat e zbulimit kryhen gjithmonë nën kamuflimin diplomatik se ndryshe nuk të lejon njeri të bësh punë zbuluese jashtë, pa këtë funksion. Kjo është një praktikë botërore. Natyrisht, që të jesh një zbulues i mirë duhet të jesh edhe një diplomat i përgatitur që në çdo bisedë që bën me njerëzit, synon që t´i vësh ata në shërbimin tënd. Fillimisht, ky qëllim nuk duhet të kuptohet, se përndryshe, nëse personi arrin të kuptojë qëllimin tënd dhe, po të jetë provokator, shkon dhe të denoncon menjëherë në organet përkatëse të vendit të tij dhe të thurin kurthe. Për të tilla gjëra shkon deri në burg ose të paktën, të shpallin “Person non grata”.


Si zbulues, a e keni ndjerë veten të rrezikuar?

Jeta e zbuluesit jashtë shtetit është gjithmonë në rrezik, sepse të gjitha veprimet bëhen nën gjurmimin e Sigurimit të Shtetit; vepron dhe nuk ke asnjë mbrojtje, veç pasaportës diplomatike. Kur një zbulues jashtë shtetit kontakton me një agjent, ai për gjithë kohën deri sa agjenti të japë provat e nevojshme, ndodhet nën kërcënimin e provokatorit. Fjala është sidomos për agjentë që punojnë jo mbi baza vullnetare e patriotike, por mbi baza interesi monetar, pra për para. Unë e kam ndjerë shumë herë veten të rrezikuar. Çdo kontakt me një agjent është gjithmonë me rreziqe. Por, më ngushtë e kam ndjerë veten në vitin 1966 kur shkova me mision në Gdansk të Polonisë për të marrë ilegalisht, me çdo kusht, një farë Kazimir Mihalski, i cili e quante veten sekretar të parë të Partisë Komuniste Marksiste-Leniniste të Polonisë. Nxjerrja e tij ilegalisht nga Polonia do të bëhej duke e futur në një vend të fshehtë, të sajuar posaçërisht për të në anijen “Skënderbeu”, e cila ishte një anije e flotës sonë tregtare dhe shkonte shpesh në Portin e Gdanskut për tërheqje mallrash që importonim nga Polonia, në bazë të marrëveshjes bilaterale për shkëmbime tregtare midis dy vendeve. Unë shoqërohesha nga Kleanth Andoni(nga Vunoi), me të cilin punonim së bashku. Me vete kishim edhe armatimin e nevojshëm, automatikë e granata. Në Komitetin Qendror na porositën që nëse diktoheshim nga polakët kur ta merrnim atë në anije apo kur të ishin në ujërat e Balltikut, duhej të luftonim me polakët dhe të mos e dorëzonim. Qëndruam në Poloni 15 ditë. Ishte dimër. Bëmë disa prova se si mund ta fusnim në anije në grumbullin e marinarëve, duke i dhënë rojes çdo herë nga një shishe konjak “Skënderbeu”. Në fund na njoftuan nga Tirana se ai kishte mbërritur në Shqipëri me një pasaportë të falsifikuar, përgatitur nga ambasada jonë atje.


Ju keni qenë ambasador i Shqipërisë në disa vende të largëta. Sa do t´i shërbenin këto lidhje vendit tonë?

Për mëse tre vjet, nga viti 1979 deri në vitin 1982, kam qenë ambasador i Shqipërisë në Kinë, Nepal, Birmani, Bangladesh, Tailandë, Ceilon (Srilanka) e Pakistan, me qëndrim në Pekin. Duke përjashtuar Kinën, me të cilën kemi pasur marrëdhënie të rregullta, me vendet e tjera kishim vendosur me kohë formalisht marrëdhënie diplomatike. Qëllimi ynë ishte të bënim të njohur në ato vende politikën e vendit tonë. Në përgjithësi, ato ishin vende myslimane dhe, sado pak, ishin dakord me politikën tonë, për aq sa e njihnin. Në disa nga këto vende u tregua interes edhe për shkëmbime tregtare, sidomos për pambuk e prodhime bujqësore. Në disa nga këto vende kishte dhe shoqata të miqësisë me Shqipërinë. Atje ku ekzistonin këto shoqata dhe ku ato ishin aktive, kishte një farë njohurie për vendin tonë, megjithëse jo të plota. Atje ku nuk kishte shoqata, populli nuk dinte asgjë për vendin tonë, përveç faktit që ishte “vend vëlla mysliman në Evropë”.


Cilat janë kujtimet tuaja mbresëlënëse në jetën si diplomat e zbulues?

Në jetën time si diplomat jam ndeshur shpesh me të papritura dhe befasi, herë të këndshme e herë të hidhura. Kur isha në Argjentinë, papritur u sëmura rëndë. Shqiptarët me të cilët u takova m´u ndodhën pranë si vëllezër. Më shtruan në një klinikë private ku ishte kirurg një shqiptar nga Kalabria. Tek e dëgjoja që fliste shqip, mendoja se isha me fat që kisha rënë në dorë të tij. Ishte specialist i mirë dhe duart i kishte të arta. Më operoi urgjentisht nga apandesiti. Edhe pse kish vite që kish emigruar në Argjentinë, gjuhën e nënës e fliste mirë, madje, shqipen ua mësonte edhe fëmijëve që kishin lindur në Argjentinë.

Një fakt i tillë, kur je larg mëmëdheut, të emocionon e të bën të besosh që shqiptarët, sidomos kur janë larg Shqipërisë, bëjnë shumë për njëri-tjetrin. Doemos, që ata ma lehtësuan edhe detyrën që kisha. Po atje takova edhe një tjetër shqiptar, për ca më tepër, nga vendlindja ime, Vlora. Sadik Bleta quhej. Para shumë vitesh, së bashku me të shoqen, Sarbatenë, ishte shpërngulur nga Vermiku i Vlorës dhe kishte përfunduar në Argjentinë. Ata, burrë e grua, qenë edhe nga anëtarët më aktivë të kolonisë shqiptare “Skënderbej”. Sarbateja ishte një grua e veçantë. Në shtëpinë e saj ajo donte që të flitej vetëm në gjuhën shqipe. Kur ndonjë nga fëmijët e saj, për lehtësi përdorte ndonjë fjalë në gjuhën spanjolle, ajo rrëmbente mashanin dhe, duke e tundur atë në ajër si shkop, u drejtohej fëmijëve: “Flisni shqip, u çaftë derri u çaftë! Flisni shqip se, e shikoni mashanin? Ua theva kërcinjtë!” Është interesante sesi i theksonte me forcë fjalët ”mashan” dhe “kërcinj”, që t´i shqiptonte qartë fjalët e gjuhës shqipe.


Ju keni qenë i pranishëm në oborre mbretërore të shteteve të shumta në Azinë Juglindore, por keni parë dhe vende që ndryshojnë shumë nga Shqipëria si nga natyra ashtu dhe nga njerëzit. A ruani mbresa e kujtime të veçanta?

Kur isha ambasador në Republikën e Kinës, siç e kam thënë, qeveria shqiptare më kishte akredituar edhe në disa shtete të tjera të Azisë Juglindore. Kam shkuar shpesh në këto vende, fillimisht për të paraqitur letër kredencialet, por edhe për punë të ndryshme në kohë të ndryshme. Nepali, Pakistani, Birmania, Ceiloni, Bangladeshi etj., kanë qenë përvojë e re pune, që më kanë lënë mbresa të pashlyeshme. Kudo ka, e mund të bësh miq. Po përmend një rast: Nepali është një vend me gjelbërim e bukuri mahnitëse, por njerëzit ishin të varfër. Megjithatë, u kish shkuar ndërmend se ka një vend si Shqipëria e për këtë, kishin krijuar Shoqatën e Miqësisë Shqiptaro-Nepaleze. Vendi me bukuri të rralla, shtrirë në këmbët e Himalajeve, ishte i pamposhtur, por banorët ishin shumë të dashur, njerëzorë e të mirë. Merreshin, veçanërisht me artizanat dhe me përpunimin e bakrit e të bronxit. Tregtonin stolisje e dhurata me këto punime. Një dhuratë të tillë, një pjatë të bukur metali, e ruaj ende edhe sot. Atë ma dhuroi që ta kisha kujtim, Shoqata e Miqësisë Shqiptaro-Nepaleze. Njerëzit ishin kureshtarë të na dëgjonin, por më kureshtar u bëra unë kur pashë sjelljen e tyre ndaj lopës. Ata e çmonin dhe e vlerësonin atë si një qenie hyjnore, nuk e thernin as nuk e milnin. Një ditë, duke ecur në rrugët e Katmandusë, vura re se ishte bllokuar qarkullimi i automjeteve. Nepalezi që më shoqëronte më tha se diku, në mes të rrugës kryesore, kishte ndaluar për të pushuar një lopë. E pyeta se përse nuk e përzinin nga rruga. “A,jo,jo! Lopa është e shenjtë. Qetësinë e saj nuk mund ta prishë askush, as polici. Ajo do të ngrihet dhe do të lëvizë kur t´i thotë mendja; edhe sikur kjo të zgjasë disa orë”, tha shoqëruesi vendas. Nepalezi me buzëqeshjen e tij e me fjalët që më tha më çuditi, por siç themi ne “fshat e zanat”. Befasitë s´kishin të mbaruar. Në mbarim të ceremonisë së paraqitjes së letrave kredenciale, mbreti i Nepalit, Birendra, më tha se duhet të nxirrja shaminë nga xhepi. Edhe pse i habitur dhe me droje, bëra ashtu siç më tha ai. Pra, nxorra shaminë nga xhepi. “Hape përgjysmë dhe mbaje në pëllëmbë të dorës”, më porositi mbreti, i çelur në fytyrë. Mbi shaminë time mbreti lëshoi nga një shishe disa pika të një lëngu të veçantë. Shamia, kështu ishte parfumuar duke lëshuar një aromë të këndshme. Pas kësaj, unë duhet ta fusja atë në xhep. Vetëm pas këtij veprimi, ceremonia në pallatin mbretëror quhej e përfunduar. Por, përshtypje të veçantë më ka bërë Bangladeshi me Dakën, “kryeqytetin e laraskave”. Laraskat, në tufa të mëdha fluturonin afër e kërr-kërrja e tyre s’të linte ta bëje gjumin të qetë. Pastaj, ato provat me togë gardistësh e orkestër frymore, përpara se të paraqiteshe te mbreti për ceremoninë e kredencialeve, ishte një stërmundim e bezdi e madhe. Gjithçka e përgatitur sipas një skenari me vendin ku duhet të qëndroja unë si ambasador, në mes të rojes së nderit të Gardës, shoqëruar nga dy oficerë dhe shefi i Protokollit. Kështu, ndër tingujt e bandës do të përshkonim disa herë rrugën që të çonte deri te Pallati Mbretëror, gjersa të çmohej se prova paraprake kishte sukses. Në këtë kohë, këto vende konsideroheshin si vende të botës së tretë e për ata dhe liderët e tyre, flitej shumë.


Keni zhvilluar biseda politike të këtij karakteri me drejtuesit e këtyre vendeve?

Po ju tregoj një ndodhi. Kur isha në Ceilon, ndryshe nga vendet e tjera, për në Pallatin Presidencial më shoqëroi ministri i Jashtëm. Edhe ai ishte i pranishëm në bisedë. Pas fjalëve përshëndetëse, çuditërisht vetë presidenti më bëri një pyetje që unë nuk e prisja: ”Si mendoni ju shqiptarët, a do të qëndrojë në këmbë Federata Jugosllave pas vdekjes së Titos?”. Mendimi ynë zyrtar dihej. Ai ishte shpallur, jo vetëm nëpërmjet kanaleve diplomatike, por edhe përmes propagandës që bëhej edhe në vendet e Botës së Tretë. Kështu që pyetja e presidentit të atij vendi m´u duk thjesht një kërshëri e tij. Kështu nisa të flas në bazë të orientimeve tona zyrtare, duke thënë shkurt sesi ishte krijuar Federata Jugosllave, duke lënë të kuptohej se ishte drejt shpërbërjes. Por, vura re se presidenti dukej i vëmendshëm; ministri i Jashtëm më pak, ndoshta sepse ai ishte mirinformuar për qëndrimin tonë. “Ju thoni se Federata Jugosllave do të shpërbëhet?”, pyeti përsëri presidenti i Ceilonit. I thashë se kjo federatë, pas vdekjes së Titos s´e kishte të gjatë dhe se nuk mund të ekzistonte e nisa t´i shpjegoja arsyet se përse mendoja në këtë mënyrë. I thashë se në radhë të parë, në këtë federatë bënin pjesë popuj që jo vetëm nuk kishin qenë historikisht miq me njëri-tjetrin, por përkundrazi, këta popuj kishin qenë armiq të betuar dhe kjo armiqësi ishte e dukshme. I tregova se kështu kishte ndodhur midis serbëve e kroatëve, serbëve e shqiptarëve, serbëve e boshnjakëve e të tjerë. Presidentit, edhe pse nuk i erdhi mirë për parashikimin tim, përsëri nuk kundërshtoi. Më pas mësova se presidenti i Siri Lankës kishte qenë një nga iniciatorët e krijimit të termit Botë e Tretë dhe këtë e kishte bërë së bashku me Titon, Nehrunë, Sukarnon dhe Naserin. Pra, ai nuk kishte se si ta pranonte shkatërrimin e grehinës jugosllave, edhe pse e ndjente fundin e saj, një fund që ndodhi realisht disa vite më pas.


Cili është mendimi juaj për rolin e dilomatit në ditët tona?

Dua të theksoj se detyra e diplomatit është të ngrejë lart emrin, dinjitetin e përgjithësisht, imazhin e vendit të tij. Sot, për hir të së vërtetës, dilomati nuk është ai që kërkohet të jetë në kushtet e reja që u krijuan në kuadrin e demokracisë brenda familjes evropiane. Diplomati duhet të punojë për zhvillimin e marrëdhënieve të gjithanshme të vendit të tij me vendin ku është akredituar si i tillë, si dhe të zbulojë me kohë veprime të qëllimshme armiqësore kundër sovranitetit të vendit të tij e, veçanërisht të qarqeve, të cilët tradicionalisht kanë pasur dhe mund të kenë pretendime territoriale apo politike ndaj vendit tonë. Më duket se duhet bërë më shumë në këtë drejtim dhe diplomacia duhet të jetë më aktive në mbrojtje të interesave kombëtare dhe sidomos, të të drejtave të qytetarëve shqiptarë emigrantë, të cilëve e them me bindje që në shumë raste u mohohen të drejtat në shtetet ku ata kanë emigruar, sidomos në vendet fqinje.

[BlueBaron]

Si u vendosën marrëdhëniet me fqinjin jugor dhe kush ishte diplomati shqiptar, që fitoi zemat e politikës greke ...
Atena Seiti,motra e Lik Seitit, diplomatit nga më të suksesshmit e Shqipërisë në Ballkan në vitet ´71-´81, tregon marrëdhëniet me të vëllanë e saj. Rrëfen për kohën kur Lika, vëllai i madh i tre motrave, përkujdesej për to, ndërkohë që gjermanët i vranë babanë dhe dogjën shtëpinë e tyre. Sipas motrës së ambasadorit, kjo dramë familjare i ra mbi supe vëllait, Likës, që do të zinte edhe vendin e kryefamiljarit.

Lik Seiti, pa mbushur ende të 30-tat, nis të shkëlqejë në diplomaci. Ai do të kryente dertyrat e ambasadorit në Turqi, Jugosllavi dhe Greqi. Motra e tij nuk harron edhe vlerësimin që i kanë bërë personalitete të diplomacisë shqiptare dhe mjaft figura të njohura, ndër të cilët është edhe ish-ministri i Jashtëm për një periudhë të gjatë i shtetit shqiptar, Reiz Malile, i cili thotë: “… Lik Seiti nuk e mori lehtë detyrën në diplomaci, përkundrazi e ndjente përgjegjësinë që përfaqësonte dhe rolin e rëndësishëm që do të luante në zbutjen e marrëdhënieve, afrimin e diplomacisë shqiptare me interesat e popullit shqiptar. Kështu, Lik Seiti u shfaq një diplomat i konsoliduar dhe u bë një simbol i marrëdhënieve sidomos me Greqinë, Turqinë dhe Jugo-sllavinë”.

Si e përjetuat nisjen e shërbimit diplomatik të vëllait tuaj dhe ndarjen me të?
Viti 1958 shënon edhe tre momente të rëndësishme të jetës sime. E para u martova dhe tashmë do të nisja jetën në familjen time. Martesa mori edhe bekimin e vëllait tim, Likës, të cilin natyrisht e doja, e çmoja, e respektopja, e kisha idhull, si më të madhin ndër ne dhe të vetëm, ndaj dëshiroja ta gëzoja me zgjedhjen time. Dhe ashtu ndodhi, bashkëshorti im iu bë vëlla pas kësaj. Gëzimi i dytë, as muaji nuk na ndan, ishte kur Lika u transferua në Tiranë, me punë në Ministrinë e Jashtme. I treti, stabilizimi im në punë si arsimtare. Isha vetëm 18 vjeçe kur vendosa kurorë. Vëllai kishte disa vjet që kishte krijuar familje dhe jetonte në Vlorë me nënën, bashkëshorten dhe djemtë.

Çfarë keni ndjerë për karrierën e suksesshme të tij?
Sapo u nis me shërbim si diplomat në Turqi, në vitin 1959, po “shpërbëhej” familja e tij. Pikësëpari Lika e la shtëpinë ku banonte në Vlorë, dhe ngaqë nuk kishte vëlla dhe unë jetoja në Tiranë, solli të jetonte me ne nënën, sepse rregullat e donin në atë kohë që fëmijët e rritur për shkollë dhe të moshuarit, prindërit, nuk merreshin me vete në shtetet ku shërbenin. Emocionin më të madh nuk e pata në këtë moment për ato që thashë më lart, por e kam ndjerë kur im vëlla më dërgoi tashmë edhe djalin e madh të tij, Kastriotin, për të filluar shkollën. Ardhja e nipit më solli dhe më plotësoi deri-diku dashurinë që kisha për vëllanë. E jo vetëm kaq, por edhe përkushtimin që duhet të kisha karshi djalit të Likës, që të shpërbleja deri-diku jetën e mirë që ai na kishte falur. Ndërsa vëllai vazhdonte të kryente detyrën si diplomat në Turqi, tre vjet më pas dërgoi edhe djalin e dytë, Astritin, shtatë vjeç, që të niste mësimet në klasën e parë. Në Turqi, dy-tre vjetët e fundit të shërbimit, im vëlla dhe e shoqja, Faireja, kishin me vete vetëm djalin e tretë, Gencin, të cilin në vitin 1966, për çudinë e tij, shkolla fillonte në moshën gjashtë vjeçare. Kështu, kur vëllai sapo u kthye nga Turqia dhe u nis për në Beograd, po për shërbim, la në Shqipëri edhe të voglin djalë, Gencin.

Sa herë takoheshit ju dhe fëmijët me vëllanë diplomat?
Kur Lika shërbente si diplomat në Turqi, vend që konsiderohej si më larg në krahasim me shtetet e tjera të Ballkanit, vinte të çmallej me ne një herë në dy apo tre vjet. Ai qëndronte në Shqipëri vetëm 10-15 ditë. Për fëmijët, që ishin në shkollë në Tiranë, i vetmi favor ishte që shkonin atje në pushimet e verës, pra pas shkolle, vetëm derisa ishin në klasë të katërt. Më pas ata nuk lejoheshin ta bënin një gjë të tillë, pra nuk shkonin më të takoheshin me prindërit. Mbaj mend se një herë, ndërsa i thosha nipit tim, Kastriotit, kur ai ishte në klasë të dytë fillore, që të dilte përjashta dhe të luante me shokët më çuditi përgjigjja e tij, e cila edhe sot më ka mbetur e fiksuar në kujtesë. Kastrioti më tha shprehimisht: “Të keqen moj hallë, nuk i lë detyrat se për këtë shkollë jam ndarë nga prindërit”. Të tre djemtë e Likës i mbaruan të gjitha ciklet e shkollës me rezultate të shkëlqyera dhe të tre i mbajtën si pedagogë në fakultetet e universiteteve ku ata studiuan. Kastrioti mbaroi Universitetin e Tiranës, në degën e fizikës, Astriti studioi për mjeksi, ndërsa Genci gjuhët e huaja.

Lika u transferua nga Turqia në Jugosllavi, Beograd. Ç´ndjetë në këtë largim të dytë të tij?
Tashmë për mua transferimi i tim vëllai pas gjashtë vjetësh nga Turqia në Jugosllavi ishte edhe më emocional. Nuk më harrohet çasti kur ata do të ndaheshin nga ne, do të largoheshin nga Tirana në Beograd. Qëndronim të gjithë në këmbë, në kuzhinë, pranë njëri-tjetrit dhe nuk e merrte asnjëri guximin që të thoshim mirupafshim. Kjo ndodhte sepse në këtë moment nuk do të mund të merrte me vete as djalin e vogël gjashtëvjeçar, Gencin, i cili do të fillonte shkollën. Në këtë moment, kur edhe makina ishte duke pritur poshtë pallatit, kurajon të dy prindërve të tij, Likës dhe Fairesë, ua dha Genci kur u tha: “Ne e dimë që ju do të ndaheni me ne për detyrën që kini”. U përqafuam me mall dhe u ndamë me lotë në sy. Im vëlla e bashkëshortja e tij morën valixhet, zbritën shkallët dhe hynë në makinë tepër të prekur nga ndarja me fëmijët dhe ne. Një tjetër merak yni ishte se Lika po shkonte të kryente detyrën si diplomat në një shtet si Jugoallavia, ku probelemet e punës ishin më të vështira se në Turqi. Duhet të sqaroj se jemi në vitet kur dallgët e luftës së ftohtë përplaseshin në Ballkan dhe veçanërisht më të forta ishin përplasjet e tyre për Shqipërinë dhe shqiptarët. Unë, si motër, kisha besim se Lika me virtyte të tilla të karakterit të tij si; mençurinë, pjekurinë, urtësinë, patriotizmin, dashurinë për atdheun dhe eksperiencën që kishte fituar nga shërbimi në Turqi, do ta kryente me sukses edhe këtë detyrë në shtetin e dytë, në Jugosllavi. Largimi i tij ishte një tjetër obligim shpirtëror dhe përkujdesje për fëmijët, niprit e mi, që Lika të ishte i qetë, të mos kishte merak, për jetën dhe shëndetin e tyre.

Ke pasur probleme në përkujdesjen e fëmijëve të vëllait gjatë këtyre viteve?
Dy gjëra të mrekullueshme puqeshin te fëmijët e tim vëllai. Që ishin të mbarë nga të gjitha anët. Shkonin mirë me shëndet, silleshin shumë mirë, në shkollë kishin rezultate të shkëlqyera. Gjithashtu kisha edhe përkujdesjen e Ministrisë së Jashtme dhe meqë ra fjala “vëllai i dytë” në Shqipëri m´u bë Reiz Malile, që ishte ministër i Jashtëm. Për çdo problem që mund të më dilte, Reizi tregohej i gatshëm dhe jepte ndihmën e domosdoshme të momentit. Kur fëmijët ishin të vegjël, që duhet të shkonin të takonin prindërit, formalitetet zyrtare, mjetet e udhëtimit dhe të tjera si këto na i siguronte Ministria e Jashtme, nën kujdesin e ngrohtë dhe të pakursyer të Reiz Maliles. Ndihma e ish-ministrit Reiz Malile nuk do të më mungonte për 40 vjet me radhë, deri edhe në ceremoninë përkujtimore të vëllait tij, 75-vjetorin e lindjes së tij, ku ai më ka dhënë kurajo të madhe dhe më ka nxitur ta realizoj atë. Edhe pse ishte i sëmurë rëndë, dhe nuk mori pjesë në aktivitet, hapja e këtij të fundit u bë me fjalimin e shkruar prej tij, ku shkruante: “Të dashur të afërm, kolegë, miq e shokë të Lik Seitit! Të dashur pjesëmarrës në këtë aktivitet! Për arsye shëndetësore nuk munda që të jem aty midis jush, për të kujtuar bashkarisht jetën dhe veprën e Lik Seitit, sidomos atë diplomatike…. Ju organizatorë të jeni krenarë që kujtoni dhe nderoni këtë figurë të shquar në diplomacinë shqiptare, në 75-vjetorin e Lik Seitit, të cilin po e sillni në atë sallë, para atij auditori, si një figurë të gjallë. Ashtu siç ishte, një kolos me trup të bukur e simpatik. Bukuria e tij e dyfishtë ishte brenda shpirtit të tij, brenda botës shpirtërore dhe intelektuale. Kështu do të mbetet përjetë te ne që kemi bashkëpunuar një jetë në diplomacinë shqiptare”.

Për sa kohë shërbeu në Jugosllavi?
Shërbimi diplomatik i Likës në Jugosllavi ka qenë mbi dymbëdhjetë vjet, të ndarë këta në gjashtë e në gjashtë. Për herë të parë, ai ka shërbyer atje brenda viteve ´60-´70-të. Kurse rivajtja edhe për gjashtë vjet të tjera në Beograd ishte brenda viteve ´80-´90-të. Në të dy këto periudha, problemet e diplomacisë për të dhe në përgjithësi për Ballkanin kuptohet që kanë qenë shumë të vështira. Dua t´i referohem një thënie të Reiz Maliles, ku shprehet: “Kur ishte ambasador në Jugosllavi, ai kishte merak Kosovën. Pikërisht në këtë periudhë të vështirë, Lik Seiti diti të manovrojë me mprehtësi dhe urtësi. Ai gjithmonë sygjeronte mendime të pjekura për problemet që dilnin, akute ose në vazhdimësi. Këtu Lika ishte tepër vigjilent, se nuk ishte e lehtë. Duhej ndjekur situata hap pas hapi, për të mos rënë në kurthin e kundërshtarit”.

Pjesë e karrierës së Lik Seitit është edhe shërbimi si ambasador i Shqipërisë në Greqi. Apo jo?
Po. Bile nga emërimi i tij si ambasador në Greqi atëherë përbënte shumë sensacion. Sepse, ashtu siç dihej, me Greqinë, me fqinjin më të afërt, me të cilët duhet të ishin edhe vëllezër, ishin në gjendje lufte. Ministria e Jashtme duke parë karrierën e suksesshme në shërbimet e mëparshme, Turqi dhe Jugosllavi dhe të dhënat e karakterit të Likës, mendoi që ai të na përfaqësonte në lidhjen e marrëdhënieve diplomatike me Greqinë, apo si ambasador i Shqipërisë në Athinë. Për koiçidencë, unë dhe familja ime jetonim në Sarandë, të transferuar, si ushtarakë. Prej tre vjetësh dhe pikërisht në vitin 1971 u kthyem në Tiranë. Punoja si inspektore e arsimit në këtë rreth dhe ndodhesha për inspektim në fshatin Piqeras. Ishte pranverë e vitit 1971. Gazeta “Zëri i Popullit”, që erdhi me postën e Vlorës, njoftonte vendosjen e marrëdhënieve diplomatike me Greqinë. Për nënshkrimin e këtyre marrëdhenieve ishte caktuar Lika, i cili ishte ende ambasador në Beograd. Në këto momente, duke qenë pikërisht kjo situatë me kuriozitet dhe e mirëprituar nga populli, pasi po vendoseshin marrëdhëniet me fqinjët jugorë, njerëzit diskutonin se kush ishte Lik Seiti, që ishte caktuar për të hapur marrëdhëniet dhe emëruar ambasador në Greqi. Ky ishte ambasadori i parë i shtetit tonë në Greqi. Aty mësova bashkë me të tjerët se im vëlla ishte ai që do të na përfaqësonte në vendosjen e këtyre marrëdhënieve, për herë të parë me Greqinë. Vërtet ndjeva kënaqësi, pasi ky ishte një vlerësim që i bëhej tim vëllai dhe punës së tij si diplomat.

Kur takoheshit me vëllanë, a ju ka thënë ndonjëherë se ku është ndier më mirë në shërbimin si diplomat?
Di që kur doli për herë të parë jashtë shtetit me shërbim si diplomat, pra në Turqi, Lika u përshtat shpejt, pasi atje kishte shumë shqiptarë. Megjithatë, ai kishte mall për Shqipërinë. Ja seç shkruan në një letër që na dërgon nga atje: “E dashur motër. Hidhuni nga Vlora dhe nga fshati se më ka marrë malli shumë edhe për gurët. Fillojani që nga shtëpia e parë e fshatit e deri poshtë në Dautaj, te dajot se jemi të gjithë vëllezër”. Ndodhte që kur Lika vinte në Shqipëri, sikur edhe vetëm disa ditë, ai do të shkonte patjetër në Vlorë, qoftë edhe pesë ditë. Madje, ai shkonte patjetër edhe në fshat. Dua të sqaroj se Lika më ka thënë se moti në Jugosllavi ishte i ftohtë, ndaj dhe u përshtat pak me vonesë, megjithatë nuk ishte sëmurë asnjëherë. Por, midis këtyre shteteve më ngrohtë im vëlla është ndjerë në Greqi. Kjo u duk dhe nga kohëzgjatja e shërbimit të tij si ambasador 10 vjet dhe si dekan i trupit diplomatik në Greqi. Kuptohej që ishin në rrugë të mbarë marrëdhëniet tona me Greqinë, dhe kjo përforcohej nga viti në vit nga shkëmbimet mes dy kulturave, me ansamble dhe ato tregtare. Fakt është që për herë të parë në Shqipëri vjen këngëtarja e madhe greke Marinela dhe të tjerë artistë apo këngëtarë të vendit fqinj. Po kështu, edhe ansambli ynë shkoi në një turne në Greqi. Lika i çmonte shumë artistët e këtij ansambli dhe iu thoshte se ishin ambasadorë të kulturës shqiptare. Më vjen mirë që im vëlla, respektohej shumë jo vetëm nga qarqet e larta politike, por edhe nga populli i thjeshtë. Për këtë disponoj që nga vitet e para të emigracionit një revistë greke të dhuruar nga një familje, që e mbanin si kujtim për ambasadorin shqiptar në Greqi. Në këtë revistë ka mjaft foto nga aktivitetet diplomatike të Likës me personalitete të larta të shtetit dhe politikës greke të asaj kohe. Për këtë më vjen akoma më mirë.



- Karriera e diplomatit shqiptar -

U lind në Sevaster të Vlorës, në shkurt të vitit 1928. Shkollën unike dhe të mesme i kreu në qytetin e Vlorës. Studimet e larta i ka mbaruar për filozofi. Fliste disa gjuhë të huaja, ndër të cilat mund të përmendim tri gjuhët e shteteve të Ballkanit, ku shërbeu si ambasador dhe gjuhën frënge. Deri në vitin 1958, punoi në administratën e lartë publike të qarkut Vlorë. Po këtë vit transferohet me punë në administratën e lartë shtetërore në Tiranë, ku shërbeu në Ministrinë e Punëve të Jashtme, detyrë të cilën do ta kryente për 40 vjet me radhë. Lik Seiti është një nga figurat të shquara të kombit shqiptar me një aktivitet dhe kuntribut të madh prej 50 vjetësh që nga viti 1942-43 deri në vitin 1992-93 për shoqërinë shqiptare si brenda dhe jashtë saj. Nga viti 1942-1945, Seiti ishte pjesëmarrës në Luftën Antifashiste Nacionalçlirimtare si drejtues dhe organizator i rinisë antifashiste në Sevaster dhe krahinat përreth. Nga viti 1945 deri në vitin 1950, ai ishte drejtues i rinisë së Qarkut të Vlorës. Për mëse tetë vjet, Lika punoi në administratën e lartë të Qarkut të Vlorës, duke qenë njëkohësisht një nga drejtuesit kryesorë në këtë detyrë. Në vitin 1958, për merita të tij transferohet me punë në Ministrinë e Jashtme, në diplomacinë shqiptare. Nga viti 1959 deri në vitin 1966 shërbeu si diplomat në Turqi, në Ankara. Sapo u kthye prej andej, deri në vitin 1971 dërgohet si ambasador në Jugosllavi, në Beograd. Lik Seiti, një ambasador i suksesshëm në këto dy shtete të Ballkanit me shumë probleme në atë kohë, tashmë caktohet ambasador në Greqi, shtet me të cilin hapeshin për herë të parë marrëdhëniet diplomatike. Seiti do ta kryente këtë detyrë në një hark kohor prej dhjetë vjetësh. Tashmë, ai ishte një diplomat i konsoliduar dhe ambasador shumë i suksesshëm. Për merita të tij, ai zgjidhet dhe dekan i Trupit Diplomatik në Greqi, detyrë të cilën e kreu me nder dhe me përkushtim. Nga viti 1981 deri në vitin 1988 caktohet ambasador për herë të dytë në Beograd. Që nga kthimi i tij nga shërbimi në Jugosllavi deri në vitin 1993, ai kreu detyra të rëndësishme në Ministrinë e Punëve të Jashtme, për problemet e shteteve të Ballkanit, pasi Lik Seiti pati një karrierë të gjatë, të suksesshme dhe i njihte shumë këto shtete me shumë probleme. Jeta e diplomatit të shquar Seiti mbyllet para kohe, në moshën 68-vjeçare në shkurt të vitit 1996.

[BlueBaron]

Nesti Kërenxhi
U lind në Korçë, më 5 shtator të vitit 1920, familja e tij është me origjinë nga Vithkuqi, kurse babai i tij, Pilo Kërenxhi, ka qenë shok me Mihal Gramenon dhe Spiro Bellkamenin dhe së bashku me ta ka luftuar për pavarësinë e vendit. Arsimin fillor, plotor dhe liceun francez i ka kryer në vendlindje. Me lëvizjen komuniste është lidhur që në vitin 1936-1937, kur zhvillohej Lufta e Spanjës. Në Grupin Komunist të Korçës është lidhur që në muajin qershor-korrik të vitit 1939. Ka marrë pjesë në të gjitha demostratat GKK kundër pushtimit fashist. Që me themelimin e PKSH është anëtar i saj. Me krijimin e qarkorit të partise dhe atij të rinisë ka qenë anëtar i tyre. Në vitin 1942 u zgjodh sekretar politik i Komitetit Qarkor të Rinisë. Në Konferencën e Parë të vendit të PKSH në mars 1943 është një nga 6 delegatët e Qarkorit të Korçës. Më pas në mbledhjen kombëtare të rinisë zgjidhet anëtar i KQ të RKSH. Me krijimin e brigadës së 4-t sulmuese caktohet përgjegjës i sektorit politik të brigadës. Me hapjen e kurseve të kuadrove politikë të ushtrisë në Panarit të Korçës u caktua përgjegjës i shkollës së parë të partisë. Prej këtej niset për të shkuar si përfaqësues i Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë shqiptare pranë Shtabit të Për-gjithshëm jugosllav dhe mareshalit Tito. Në plenumin e 2 të KQ të PKSH rizgjidhet anëtar i KQ të PKSH. Pas çlirimit caktohet në detyrën e zëvendësdrejtorit të Mrojtjes së Popullit (Sigurimit të Shtetit), ku drejtor ishte Koçi Xoxe, me unifikimin e Ministrisë së Brendshme, mi-nistër u emërua gjeneral-lejtnant Koçe Xoxe dhe kolonel Nesti Kerenxhi. Më vonë emërohet ministër i Bre-ndshëm dhe anëtar i Byrose Politike. Pas Kongresit të Parë, ai dhe gruaja e tij, e cila ishte ministre e Arsimit dhe anëtare e KQ të PKSH u përjashtuan nga të gjitha funksionet qeveritare dhe partiake dhe filloi kalvari i gjatë i persekucionit enverist.


“Ndoshta dy vjet më parë, megjithëse kjo nuk ka edhe ndonjë rëndësi të veçantë për çka do të shkruhet me poshtë, në manifestime të ndryshme masive, që zhvilloheshin në vende të ndryshme të Evropës Lindore, me kërkesat për më shumë liri e demokraci, shpalosej madhështore edhe një parullë impresionante: “Proletarë të të gjithë vendeve na falni! ”Doemos, lajmet e dhëna në ato vite ishin shpresëdhënëse, tronditëse, veç të tjerash, për këtë parullë të re, tronditëse do të thoja, më bëri shumë përshtypje, e them se për kushtet dhe gjendjen time, ky sllogan i ri, më bëri më shumë kureshtar se çdo lajm tjetër i atyre viteve për anën e veçantë të tij. Më shumë se vetë lajmi për rrëzimin e Murit të Berlinit, dhe kjo, jo sepse Muri i Berlinit ishte në moshë më të re se parulla e famshme e shkruar në mbyllje të Mansifestit Komunist; as sepse Muri i Berlinit, ky simbol i shtypjes, i diktaturës, i krimit, i gënjeshtrës dhe i mashtrimit diktatorial nuk ka se si krahasohet me bashkimin e proletariatit, me qëllimet e këtij bashkimi, duke lënë mënjanë të përbashkëtën e tyre, ideologjinë; as edhe pse rreth 143 vjet mbas Marksit dhe Engelsit, gazeta “Zëri i Popullit”, organi qendror i PPSH, mban ende në ballë po atë parullë, ashtu si gjatë gjithë ekzistencës së saj, sepse në kuadrin e vazhdimësisë dhe të rinovimit, ky organ, një mëngjes të bukur, do të dalë me të njëjtin emër, por pa parullën-thirrëse, të njohur si kushtrim të proletariatit botëror. E pra, përshtypja është më e madhe, sepse më përforcoi bindjen se jo vetëm në vende të tjera, por edhe te ne ishte imperative kërkesa drejtuar popullit që të na falë: “Shqiptarë të të gjitha viseve, na falni!” A nuk do të tingëllonte shumë fisnike kjo thirrje-kërkesë e re! Dhe të na falë, jo vetëm ne iniciatorët e krijimit të Partisë Komuniste të Shqipërisë, që kemi mbetur ende gjallë nga të “200 petritat” zemërplasur e sakatosur, syrgjynosur e burgosur (përjashto ata të paktë bashkëpunëtorë të ndërtimit të Shqipërisë së re socialiste, sipas mësimeve të “arkitektit të ndritur” Enver Hoxha, por të gjithë të zhgënjyerit e tjerë). Unë, patjetër, ashtu si shumë shokë të mi, faljen e kam kërkuar heshturazi, në zemër të përsëritur ashtu si rrahjet e saj sa herë më dalin parsysh pasojat e rënda të asaj kohe që Enver Hoxha e ka quajtur me mburrje “Kur hidheshin themelet e Shqipërisë së Re” dhe që duhet quajtur: kur çeleshin konturet e greminës së re, kur ne, me atë sinqeritetin e kohës, moshës dhe zemrën e çiltër ishim të bindur se punonim e luftonim për lirinë, demokracinë, mirëqenien e, siç thoshim atëherë: për bukë, paqe e liri. Thirrja “Proletarë të të gjithë vendeve na falni!” i shtoi dhe po i shton radhët e të zhgënjyerve. Me mijëra komunistë e anëtarë partie dorëzojnë sot teserat e Partisë, shumë të tjerë, punëtorë, fshatarë, intelektualë nuk besojnë më në ideologjinë gënjeshtare të PPSH, në demagogjinë e paskrupull të saj, në mashtrimet dhe gënjeshtrat e Enver Hoxhës dhe sahanlëpirësve të tij bashkëfajtorë. Fushata për rinovimin e Partisë së Punës të Shqipërisë, e filluar para Kongresit të saj të 10-të, synonte të ndalonte hemorragjinë e saj të brendshme, shthurjen e saj, por pa dobi. Parapërgatitja ose më mirë përpunimi i opinionit të brendshëm dhe të jashtëm për orientimin e Kongresit të 10-të të PPSH, lidhur me kërkesën për falje popullit për bëmat e “ndritura” (Intervista e Spiro Dedes) synonte të shpëtohej çka mund të shpëtohej nga ajo që tashmë e ka marrë të tatëpjetën. Nuk mund të merret si një përpjekje e pastër, e të pranohet si falje, njohja në atë masë të të metave, gabimeve, krahas të ashtuquajturit qëndrim kritik të mbajtur ndaj figurës së Enver Hoxhës. Jo! Kurrësesi, jo! Përkundrazi, këtu kemi të bëjmë thjesht e vetëm me një mashtrim. Me përpjekjen për vazhdimësi të PPSH enveriste, pa Enver Hoxhën, por me Sekretar të Përgjithshëm të PPSH, Ramiz Alinë. Askush më mirë se Kongresi i 10-të i PPSH, nuk mund t’i drejtohej popullit dhe partisë për falje, për ndjesë, për një rënie më gjunjë si fëmija miturak përpara nënës. Vetëm ai i kish të gjitha mundësitë dhe atributet e plota, madje kishte në dispozicion arkivin e KQ të PKSH dhe PPSH, qoftë edhe atë pjesë të pa zhdukur apo të pa përpunuar (siç thuhet) për të goditur drejtpërsëdrejti, punën shkatërrimtare 47- vjeçare të sistemit diktatorial stalinisto-enverian, për të përcaktuar rolin e figurës së Enver Hoxhës në këtë gjysmë shekulli të sundimit të perandorisë së tij e të lakejve të tij: të gënjeshtrës, mashtrimit, frikës, tmerrit, shtypjes, krimit, dhunimit, zhdukjes së njerëzve dhe të debatit e të së drejtës së fjalës e të shtypit të lirë, të shkatërrimit sistematik të personalitetit të njeriut e shpërfytyrimit të shoqërisë etj. Por le të mos keqkuptohemi, askush prej shqiptarëve nuk duhet dhe nuk është për një përgjegjësi kolektive me diktatorin Enver Hoxha, ashtu siç mund ta konceptojnë ose ta dëshirojnë pasonjësit e tij. Vetëm ish-sekretari i Përgjithshëm i Partisë së Punës të Shqipërisë, Ramiz Alija, i cili zakonisht i lëkundur në shumë çështje, duket se përsëri ashtu i lëkundur, kërkon rrugëdalje pa u lagur dhe kujton se po e gjen atë, me lënien e përcaktimit të figurës së Enver Hoxhës në dorë të historisë. Me të drejtë pyes: të cilës histori? Të asaj historie që bën populli me punën, guximin dhe gjakun e tij, apo të historisë që mundohen të bëjnë liderat, pseudoliderat, udhëheqësit, pseudoudhëheqësit, diktatorët, mikrodiktatorët, diktatorucët, të cilët duhen quajtur, pa ngurruar, me emrin e tyre. Ndaj populli, i cili vuajti, vuan dhe do të vuajë edhe për një farë kohe nga bëmat e mbrapshta të Enver Hoxhës, ka ende të gjalla shumë kujtime që nuk po ia lë historisë t’i gërmojë dhe interpretojë, përkundrazi, me çdo mjet po i denoncon sheshit, për ditë nëpër sheshe. Sa kujtime kemi ne që e kemi njohur Enver Hoxhën pak si shumë nga afër, kur atë ende nuk e njihte vetë e shoqja dhe bashkëfajtorja e tij, Nexhmija. Por a do të mundemi ne vallë, t’i japim me një herë, notën që i takon, vendin e merituar në histori, t’i bëjmë të njohura vetëm me vërtetësi, pa ndikime, fërkime, frikësime e imponime publike nga njerëz ordinerë që do të shfaqen e do të na shiten si martirë të diktaturës, si “demokratë” të kulluar, si njerëzit më të përgjëruar për të vërtetën. Besoj se jo. Do të na duhet edhe shumë kohë ta presim këtë çast. Sepse nuk ka autoritete, personalitete, institucione, nuk ka dëshirë e guxim që të mund ta kryejnë këtë aksion tepër të vështirë. Gjithsesi, do të përpiqem të përmend me vërtetësi shumë fakte për çka është shkruar në të kaluarën dhe të vërtetoj edhe një herë me shumë sinqeritet se kush është Enver Hoxha, cila është fytyra dhe karakteri i tij tinzar”.

Si u ngrit në krye të komunistëve shqiptar Enver Hoxha
“E kam njohur Enver Hoxhën që në Korçë, kur jepte mësim në Liceun Francez me orë të reduktuara, si pedagog i jashtëm. E kam njohur edhe më luftë, kur ndodhej në Qarkun e Korçës. Kam qenë i pranishëm në servilizmat patologjike të tij ndaj Svetozar Vukmanoviç Tempos në Kucakë, si dhe ndaj Miladin Popoviçit e Dushan Mugoshës në Kucakë e në Vithkuq. E kam parë në Konferencën e Parë të Vendit të PKSH, në Labinot, kur me gjithë këmbënguljen e madhe të Miladin Popoviçit për ta zgjedhur Enver Hoxhën Sekretar të Përgjithshëm, delegatët e Konferencës e kontestuan propozimin e Miladinit për zgjedhjen e tij si Sekretar të Përgjithshëm dhe kërkuan që në vend të tij të zgjidhej Koçi Xoxja, megjithse ai nuk ishte i pranishëm, sepse ndodhej i burgosur në Burgu e Ri në Tiranë, ku ishte dënuar me vdekje dhe nga ku ai dhe 27 të burgosur të tjerë u arratisën nga tuneli i nëndheshëm i hapur nga vetë të burgosurit politikë të drejtuar nga Koçi Xoxja. Në këtë kohë, atdhetari i madh Enver Hoxha, i cili nuk kishte asnjë aktivitet të shquar luftarak personal, çka në kohë lufte ky fakt ishte shumë i rëndësishëm, propozoi sho-kun J.B.Tito për Sekretar të Përgjithshëm të PKSH, duke lënë gojë hapur të gjithë delegatët me mençurinë dhe në të njëjtën kohë me servilizmin e tij. A nuk flet ky fakt për atë që Enver Hoxha nuk kishte asnjë lloj ndjenje atdhetarie. E kam parë në Panarit, në dimrin e 1943-1944, kur i kishin rënë puplat dhe ngrehosja e vetëkënaqësisë karakteristike të tij, kur Grupi operativ i Shtabit të Pergjithshëm, jo vetëm pa drejtimin e tij nxorën të pa prekura nga rrethimi i madh asgjësues gjerman i Operacionit Armik të Dimrit, kur ai u kthye i turpëruar nga inkursioni “Triumfator i Martaneshit” dhe ku kryesisht për faj të tij, Shtabi i Përgjithshëm i UANÇ i shkëputi të gjitha lidhjet me forcat kryesore të ushtrisë dhe me zor kaloi lumin Shkumbin, në një kohë kur në zonën e Martaneshit, Shpiragut, Arbanës, Shën-gjergjit e Pezës kishte dy brigada sulmuese, Grupin e Elbasanit dhe Grupin e Pezës dhe nuk mundi të lidhej me to e me ndihmën e tyre të siguronte kalimin në Jug të vendit, por gati sa nuk u asgjësua efektivi kryesore i Shtabit të Përgjithshëm. Kam pasur fatin e madh ta shoh në Plenumin e Dytë të KQ të PKSH të Beratit kur raporti politik i përgatitur nga Sejfulla Maleshova ia bënte kurrizin më të butë se barkun, por askush nuk kishte synim ta izolonte Enver Hoxhën, përkundrazi, ai pas Beratit, me miratimin e KQ të PKSH u shpall Kryeministër, Gjeneral-kolonel, Komandant Suprem, Sekretar i Përgjithshëm i KQ të PKSH e plot ofiqe të tjera. Pa shikoni ju lutem se çfarë kameleoni tregohet Enver Hoxha thuajse në të gjitha rastet kur ai përgatitet për të ngritur kurthe apo komplote makabre pa kursyer askënd.

Propozimi në Plenumin e 8-të të KQ të PKSH, që Tito të njihej si Sekretar i Parë
Unë, edhe sot e kësaj dite, nuk arrij ta konceptoj qartë në logjikën time qëndrimin politik, ideologjik, atdhetar, partiak e moral të Enver Hoxhës, si dhe propozimin e shfaqur rishtaz nga ana e tij në Plenumin e 8-të të KQ të PKSH, që shokun J.B.Tito, ne duhej ta konstutionim si Sekretar të Përgjithshëm të KQ Partisë Komuniste Shqiptare, ndërsa atë (Enver Hoxhën) si zëvendës të tij në Shqipëri! Marrëzi dhe poshtërsi më të madhe unë nuk kam dëgjuar kurrë nga goja e ndonjë politikani shqiptar i çfarëdo spektri politik qoftë! Kjo është e shkruar siç thotë populli, e zezë mbi të bardhën, në proces–verbalin e mbledhjes së Plenumit të KQ të PKSH, në qoftë se nuk më ka lënë kujtesa, e kam mbajtur unë personalisht, veç në qoftë se nuk e kanë zhdukur ose falsifikuar. Dua të theksoj dhe të pyes me këtë rast për dokumentet themelore të historisë të PKSH, PPSH, Historisë së Shqipërisë, ku janë dokumentet si: proces-verbali i Mbledhjes Themeluese të PKSH? Do të thoni ju, e ka sekuestruar policia sekrete italiane gjatë një aksioni “blic”. Bukur! Po pse nuk është kërkuar në arkivat italiane? Ku ndodhen materialet origjinale të Konferencës së Parë të Vendit, ku kontestohet zgjedhja e Enver Hoxhës si Sekretar i Përgjithshëm dhe propozohet për këtë post Koçi Xoxe? Pse nuk botohen origjinalet e tyre apo për të fshehur gjurmët e punës së dobët të Enver Hoxhës, Miladinit dhe Dushanit? Ku është? Pse nuk gjendet pas kaq vitesh, raporti politik i mbajtur nga Sejfulla Maleshova në Plenumin e Dytë të KQ të PKSH të Beratit? Apo mos vallë se ky është raporti më analitik për veprimtarinë negative, fajet dhe gabimet në vijën politike të Enver Hoxhës gjatë luftës? Ku janë materialet e Plenumit të 8-të të KQ të PKSH? Pse nuk janë përfshirë në veprat e Enver Hoxhës të plota, pse janë manipuluar deri në atë farë feje. Mos vallë për të fshehur gjurmët e servilizmit të tij, krupëndjellës? Shembuj të tjerë të kësaj natyre besoj se nuk është nevoja të rendis të tjerë se ka me dhjetëra.

“Vetëvrasja” e Nako Spirut dhe roli i Hoxhës
Njëri nga problemet shumë seriozë dhe që ka mbetur i mbështjellë me tymnajën e spekullimit politik është vrasja, vetëvrasja apo eliminimi fizik i shokut tonë të mrekullueshëm Nako Spiru. Kush e vrau Nako Spirun? Veli i mjegullës vazhdon ta mbulojë këtë çështje mjaft të rëndësishme. Nuk e di me saktësi nëse deri më sot, jurisprudenca, pra shkenca e drejtësisë, a ka mundur ta përcaktojë ndarazi teorinë e saj, lidhur me vrasjen dhe vetëvrasjen e detyruar. Sigurisht që ka mundur. Nëse e ka përcaktuar drejt raportin apo masën e njësimit apo të barazimit midis vrasjes “proprement dite” (e thënë pastër) siç thotë frëngu dhe vrasjes me vetëvrasje të detyruar!? Nako Spiru vrau veten se e detyruan, kjo tashmë dihet mirëfilli dhe është e vërtetuar qartë, si një e një që bëjnë dy. Atë, Nakon pra, e detyroi udhëheqja e Partisë, Byroja Politike e KQ të PKSH (ashtu si funksiononte ajo në atë kohë, e plotë dhe jo, me mbledhje të planifikuara e të paralajmëruara ose jo, me rend-dite të caktuar ose të rastit). A është rasti këtu për ta mbyllur çështjen, duke përcaktuar vetëm përgjegjësinë kolektive, apo ka vend të nxirret krahas saj dhe përgjegjësia personale? Unë them po. Ka vend. Përgjegjësia personale duhet kërkuar vetëm te personi Enver Hoxha, sepse ai ishte Sekretar i Përgjithshëm i Partisë, Kryeministër i padiskutueshëm dhe arsyetimet e mëvonshme të tij, për rolin e Koçi Xoxes në drejtimin e punëve të Partisë, nuk pijnë ujë. Logjika e ftohtë e sendeve thotë: çështja e Nakos, akuzat kundër tij janë thjesht ekonomike. Ç´ka të bëjë Koçi Xoxe këtu? Nëse Byroja Politike e KQ të PKSH nuk luante rolin e saj që i takonte, siç pretendohet, përsëri faji nuk është i Koçi Xoxes, por është i tij, i Enver Hoxhës, i Sekretarit të Përgjithshëm të KQ të PKSH. Sekretar i Përgjithshëm i KQ të PKSH nuk do të thotë paprekshmëri, do të thotë përgjegjësi, do të thotë përgjegjësi në shkallën më superiore. Përgjegjësia e tij del qoftë edhe duke gjykuar mbi vetë paraqitjen e çështjes nga ai personalisht, duke arsyetuar mbi bazamentin e çështjes të përgatitur nga dora vetë. Po ashtu, nga ky shkrim, del edhe ndonjë vlerësim apo përshtypje e veçantë e imja, që ka të bëjë me metodat e ushtrimit të presionit, me koordinimin e masave që nga refuzimi i dhënies së afatit të kërkuar nga vetë Nako Spiru për shqyrtimin e çështjes së tij deri edhe në dhënien e urdhrit për vëzhgimin e Nakos nga organet e posaçme të Sigurimit të Shtetit. Si mund të shpjegohet ardhja e vetë Enver Hoxhës bashkë me Koçi Xoxen në sallën e spitalit, ku bëheshin përpjekjet intensive për mjekimin e shpëtimin e tij. Sipas porosisë së Enver Hoxhës, unë qëndrova në spital deri në fund të mjekimit të pasuksesshëm dhe pas vdekjes së Nako Spirut, kontrollova xhepat e tij, ku gjeta vetëm teserën e Partisë, letër njoftimin dhe një shami, të cilat ja dorëzova të gjitha Enver Hoxhës. Ja, pra, ky është Enver Hoxha. Të detyron të vetëvritesh e pastaj jep urdhër të kontrollohet edhe i vetëvrari dhe pastaj mblidhuni o burra ta qajmë. Pastaj ta zhvarrosim e ta pështyjmë. Pastaj ta rivarrosim e të tjera. Pyes më insistim, po këto varrime e zhvarrime Koçi Xoxja i ka bërë, vepër e tij janë këto? Po represioni i dhjetëfishuar ndaj komunistëve dhe masës së gjerë të kuadrove pas pushkatimit të Koçi Xoxes vepër e kujt janë? A nuk janë të Enver Hoxhës me shokë?...

[BlueBaron]

« Sa shumë është folur për dënimin dhe faljen e veprimtarisë së Koçi Xoxes. Fushatë më të egër për nga presioni policesk, madje brenda partisë; më të gjatë për nga shtrirja kohore gati 56- vjeçare; më diskreditonjëse me mashtrime, shpifje e falsifikime; më diskriminonjëse me të pavërteta monstruoze, me të vërteta që nuk i takonin atij, por Enver Hoxhës, por edhe me gënjeshtra, mashtrime, shpifje, akuza nga më djallëzoret etj. Kryqëzatë të tillë të egër nuk ka pasur kurrë asgjëkund. E shtrirë në kohë, ajo mund të quhet një fushatë e tejzgjatur dhe e pambarim gjysmë shekullore, duke djegur heretikët në zjarrin e inkuizicionit enverist. Jo vetëm politikanët, propagandistët e KQ të PPSH, por edhe shkrimtarët si psh., Ismail Kadareja që u ruhet shumë pasaktësive historike e nxjerr Koçin Xoxen «dy thika të kryqëzuara», tash së fundi me origjinë të dyshimtë sllavo-maqedonase?! Kur dihet mirëfilli se ai është nga lokaliteti i Negovanit, i cili është i banuar nga shqiptarë të mirëfilltë e të pastër etnikisht, ai është nga vendi dhe fis i afërt i Papa Kristo Negovanit i therur nga grekët për shqiptarizëm të pastër. Në Negovan, ku ka qenë mësues i shkollës së fshatit Petro Nini Luarasi e më pas gjyshi i Koçit, Sotir Xoxe, i cili, veç të tjerash, ka qenë drejtor i shkollës, kryeplak i fshatit, anëtar i këshillit të pleqësisë të fshatit etj. Petro Nini Luarasi dhe Sotir Xoxja kanë qenë delegatë në të dy Kongreset e Manastirit, çka flet për influencën e tij në bashkësinë e shqiptarëve që banonin në këtë rajon të Greqisë. Ndoshta burimi i përcaktimit të pavërtetë që jep Ismail Kadareja për origjinën e Koçi Xoxes në atë variant të librit të vet, merr shkas nga takimi i dytë i Enver Hoxhës me Stalinin në Moskë? Për çudi, këtë variant të gënjeshtërt të origjinës sllavo-maqedone të familjes Xoxe e përmed diku qëllimshëm edhe Nexhmije Hoxha, e cila vetë ka lindur në qytetin e Manastirit sllavo-maqedon, çka nuk do të thotë kurrësesi se ajo është me origjinë sllavo-maqedone!? Atëherë pse Koçi Xoxja duhet të jetë sllavo-maqedon? Përse ta ketë bërë N. Hoxha këtë deklarim, i cili në vetvete nuk e ngarkon kurrësesi me përgjegjësi politike Koçi Xoxen? Arsyeja e vetme e kësaj shpifjeje të qëllimshme është që Koçi Xoxe të paraqitet jo si shqiptar! Të paraqitet si i huaj! Veç këtyre manipulimeve të qëllimshme denigruese për këtë figurë të rëndësishme të lëvizjes komuniste e punëtore në Shqipëri, për Koçi Xoxen fliten lloj-lloj shpifjesh si njeri pa vlera kulturore, teneqexhi i rëndomtë, kriminel e të tjera, çka nuk i përgjigjen në asnjë mënyrë realitetit. Së pari, ai ishte njeri babaxhan e aspak kriminel.

Formimi dhe karriera komuniste e Xoxes
Grupi Komunist i Korçës e zgjodhi pa ngurrim kryetar të tij dhe tashmë dihet se GKK nuk e kishte në asnjë periudhë të veprimtarisë së vet, në praktikën e tij terrorin dhe krimin. Kjo praktikë u zbatua kur në krye të PKSH ishte Enver Hoxha e kur Koçi ndodhej në burg. Gjatë luftës nuk ka asnjë rast të vetëm që të jetë dënuar kush me vdekje, apo që të jetë eliminuar pas shpine me urdhër të Koçi Xoxes, si në ato raste që urdhërontë Enver Hoxha me Miladin Popoviçin e Dushan Mugoshën. Pas Çlirimit të vendit nga okupatorët nazi-fashistë, kurrësesi nuk është bërë asnjë veprim, arrestim, pushkatim, dënim, sekuestrim e kështu me radhë, pa lejën e Byrosë Politike dhe platformës së saj, si dhe pa dijeninë e Enver Hoxhës. Çdo deklarim i kundërt me këto që po them unë janë shpifje apo mashtrime të qëllimshme. Koçi Xoxe nuk ishte injorant, përkundrazi, ai njihte disa gjuhë të huaja, çka i kishte dhënë këtë mundësi rajoni shumë gjuhëfolës, ku ishte lindur e rritur ai deri në moshën 18-19-vjeçare. Ai ishte një nxënës studioz i shkëlqyer, çka vërtetohet nga regjistrat shkollore e shumë dokumente të tjera arkivore të kohës. Ai ishte sportist i mrekullueshëm. I qeshur, i dashur dhe i shkueshëm me shokët e të gjitha shtresave; studionte pa u lodhur literaturë marksiste e përparimtare, perfeksionohej në mësimin e gjuhëve të huaja e sidomos të asaj frënge çka vërtetohet edhe nga praktika zyrtare e korrespondencës me vendet e huaja kur ishte ministër i Brendshëm apo Sekretar Organizativ i PKSH si dhe të tjera fakte si këto i dimë shumë më mirë ne që e kemi njohur në rini e jetuam me të në luftë, në burgje dhe pas lufte në funksione shumë të larta partie dhe qeveritare. Por, po i largohem këtij fakti se do të duket sikur unë po bëj biografinë e Koçi Xoxes, ndërsa qëllimi i këtij shkrimi është krejt tjetër, por në funksion edhe të këtyre shtrembërimeve banale të Enver Hoxhës dhe shumë shokëve dhe shoqeve të tij.

Figura e Enver Hoxhës përballë asaj të Koçi Xoxes
Në këto kushte, dënimi i Koçi Xoxes nuk duhet të merret i shkëputur nga dënimet e shumta që u dhanë në vendet e Evropës Lindore, përkundrazi. Nëse kështu, dënimet që iu dhanë atij, duhet të ishin kufizuar vetëm me ato masa që u vendosën në Plenumin e Xl-të të KQ të PPSH pra: përjashtimi i tij nga Byroja Politike, shkarkimi nga detyra e zv.kryeministrit dhe ministrit të Punëve të Brendshme dhe caktimi si ministër i Industrisë e lënia si anëtar i KQ të PKSH. Përse dhe si u hodhën poshtë këto masa? Si u kalua dhe përse në masa të tjera darstike, tejmase të rënda në Kongresin e I-rë të PKSH, në kundërshtim me atë që kishte vendosur Plenumi? Pse iu bënë PKSH mashtrime të tilla rrugaçërore? Gjithsesi këto janë çështje më vete e shumë të rëndësishme dhe për sqarimin e tyre, mendoj se ka ende njerëz të interesuar dhe dokumente autentike që mund të ndihmojnë në zbardhjen e tyre. Unë mendoj, gjithashtu, se përcaktimi i saktë i figurës komplekse tepër negative të Enver Hoxhës, do të përcaktojë dhe shumë tipare të tjera pozitive të figurës interesante të Koçi Xoxes. Po iu përmend një fakt tepër domethënës. Atë ditë që u arrestua Koçi Xoxe, më mori në telefon Enver Hoxha dhe me zë shumë të qetë më tha: «Dëgjo Nesti, sot kemi arrestuar Koçi Xoxen, po ti mos u shqetëso se kjo nuk ka lidhje me ty». Ky lajm doemos mua më befasoi e më tronditi, ndaj nuk mund të mos i thoja Enver Hoxhës: «Shoku Enver, po unë kam qenë zëvendësi i tij dhe nuk di gjë për këtë, pastaj ju po thoni të mos shqetësohem...». Masat e rënda për mua dhe gruan time do të vijonin më vonë, por unë nuk e kam fjalën atje. Përfytyroni, unë isha ministër i Punëve të Brendshme dhe nuk dija asgjë për këtë arrestim kaq të bujshëm! Domethënë, Enver Hoxha ishte një diktator, i cili me metoda mesjetare diktonte për çdo gjë. Ai kishte policinë e vet të padukshme dhe me anën e saj godiste befasishëm kur deshte dhe kë person, ose grup personash të deshte. Me gjithë presionet e vazhdueshme dhe përndjekjet e egra, gjithsesi, ka pasur komunistë të ndershëm, të cilët në ato kushte të rënda për PPSH dhe vendin tonë, kanë shprehur mendime ndryshe rymës së shfrenuar të fushatës kundër Koçi Xoxes, si faktet që përmenda pak më sipër dhe kjo dihet më mirë se unë nga shumë shokë të tjerë militantë të partisë e idealistë të saj. Por le të kthehemi te dënimi dhe eliminimi fizik i tij, i cili nuk mund të merret kurrsesi i shkëputur nga dënimet analoge, që u dhanë me urdhër të Stalinit, në të gjitha vendet e Evropës Lindore.

Tito guxoi kundër «zeusit» Stalin
Titizmi u godit si rymë «regresive antimarksiste e trockiste» kudo, sepse nuk mund të mos goditej. Së pari, sepse Tito ishte ai që guxoi i pari t’i bëjë autopsinë personit të Stalinit, e kjo ishte kryesorja, dhe së dyti, sepse ky ishte urdhri, kështu urdhëronte, jo shoku Stalin, por Stalini i Madh. Pse? Sepse J.B.Titoja ishte i pari që guxoi nga tufa e bindur e vasalëve komunistë kominternistë, që nuk mendonin kurrë me kokën e tyre, por sipas shkopit të dirigjentit, të thyente tabunë e hekurt të autokratizmit e autoritarizmit stalinist. Ishte ndër të parët, që guxoi të sulmonte kultin prej Zeusi të individit të Stalinit. Në ato vite, kjo lëvizje, kjo rymë e re e shumë e guximshme e Titos, i ngjau një shpërthimi të madh kozmik, një tërmeti të vërtetë me përmasa kontinentale dhe botërore. Menjëherë pas këtij «tmerri» të jashtëzakonshëm, që ndodhi me denigrimin e figurës «së udhëheqësit të madh të proletariatit botëror», duheshin marrë masa të tilla tmerri që jo vetëm të llahtariseshin drejtuesit e bindur të Kampit të Socializmit, por edhe çdo anëtar partie i thjeshtë. Për të vënë në jetë këtë kryqëzatë anti-Tito kokat e turkut u gjetën shumë shpejt, çka nuk ishte e vështirë të gjendeshin disa të tilla, në përbërjen e qeverive autokratike dhe autoritariste ose në gjirin e partive të majta tipike vasale të vendeve të Evropës Lindore. Fatkeqët në këtë rast, i caktonte kryeregjisori Stalin me ndihmën e KGB-së e do të ishin medoemos, ministrat e Punëve të Brendshme të të gjitha vendeve të Evropës Lindore pa përjashtim, si dhe represioni ndaj një sasie marramendëse kuadrosh të devotshëm e besnikësh të komunizmit, të cilët përfunduan në plumb. Lind pyetja, a pati një urdhër të tillë madhor apo jo? Logjika e sendeve dhe fenomeneve të kohës, ajo e veprimtarisë udhëheqëse dhe e diktatit të Stalinit, praktikisht e pakufizuar edhe jashtë Bashkimit Sovjetik, të dikton të pranosh pa u lëkundur: Po! Për këtë “po”, në vendet Perëndimore ka më shumë se një gjysmë shekulli që po hetohet, gërmohet, studiohet në arkiva të hapura e sekrete. Kërkohet vërtetimi absolut i kësaj “PO” deri më sot dhe një përgjigje të saktë askush nuk e ka gjetur.

Letra sekrete e një vendi Perëndimor që Enveri ja dorëzoi sovjetikëve
Në atë kohë pra, në vitin 1948, Sigurimi i Shtetit Shqiptar, me anën e një njeriu tonë tepër të besuar, shtiu në dorë një letër, një dokument shumë të rëndësishëm që Ministria e Punëve të Jashtme e një shteti Perëndimor ia dërgonte legatës së vet në kryeqytetin bullgar në Sofje. Në atë letër sekrete, kërkohej që të hetohej intensivisht, nëse edhe në Bullgari po punohej e po hetohej për zbulimin e lidhjeve agjenturore të ministrit të Punëve të Brendshme të Bullgarisë me Jugosllavinë, duke vënë në dukje se një aktivitet i tillë tashmë po ndodhte me ministrin e Punëve të Brendshëm të Hungarisë, i cili ishte vënë në përpunim. Kopjen e kësaj letre, ia dorëzova menjëherë Enver Hoxhës. Të nesërmen, këshilltari sovjetik në Ministrinë tonë të Punëve të Brendshme më kërkon urgjentisht një takim pune si dhe një kopje të këtij dokumenti, madje ai ishte mbushur gjithë zemërim e pakënaqësi ndaj nesh, sepse këtë njoftim kaq të rëndësishëm e kish marrë e para, nëpërmjet rrugëve agjenturore, Ministria e jonë e Punëve të Brendshme dhe menjëherë Enver Hoxha, i cili ja paraqiti të gatshme këtë të dhënë ministrit të jashtëzakonshëm dhe fuqiplotë sovjetik në Tiranë, dmth., po merrte njoftim për përmbajtjen e këtij dokumenti me vlera të mëdha e shumë të rëndësishme nga Shqipëria, më parë Ministria e Punëve të Jashtme sovjetike e më pas KGB-ja, ky organ fuqiplotë, i heshtur e impresionant me reputacion të padiskutueshëm botëror. Përfundimisht, si rezultat i gërmimeve intensive nëpër analet e fëlliqura të shërbimeve inteligjente të shumë vendeve të Botës e trillimeve të paskrupullta të KGB sovjetike, Lazlo Raiku në Hungari e më parë se ai, Trajço Kostovi në Bullgari, Rudolf Slanski në Çekosllavaki, Koçi Xoxe në Shqipëri u gjykua e u pushkatua i pari sipas radhës, në këtë proces trullosës si të ishte një reaksion zinxhir bërthamor, në të gjitha vendet e Evropës Lindore. Sigurisht, pa gjë nuk do të kenë kaluar edhe vendet e tjerë të ashtuquajtura të Demokracive Popullore si: Lukreciu Patrashkanu e të tjerë në Rumani, Berndt Shtainberger e të tjerë në Republikën Demokratike Gjermane e kështu me radhë. Vetëm Vladislav Gomulka pati fatin të mbetet pa u eliminuar fizikisht, sepse më 5 mars 1953 “regjisori i madh” i këtyre skenarëve makabër, më në fund vdiq në Moskë, në kryeqytetin e vendit të vet të madh"...


Rehabilitimi i Koçi Xoxes, gjithashtu lidhet logjikisht e krejt natyrshëm me rehabilitimin e të gjithë personave të represuar në vendet e Evropës Lindore. Raiku, Kostovi e Slanski, Patrashkanu, Shtajnbergeri e të tjerë, u rihabilituan mbas analizave dhe rivlerësimeve të figurave që u bënë në këto vende, lidhur me direktivat e Kongresit të XX-të të Partisë Komuniste të Bashkimit Sovjetik e luftës kundër kultit të individit. Kurse Koçi Xoxe jo.

Ai nuk u rehabilitua! Natyrshëm, lind pyetja: Pse Koçi Xoxe nuk u rehabilitua? Sepse në Shqipëri, diktatura e Enver Hoxhës nuk u përmbys kurrë. Në një farë mënyre, ideologjia e tij jeton ende edhe sot! Nëse normaliteti i zbatimit të ligjshmërisë do të ishte respektuar në Shqipëri pas eleminimit të “grupit të K.Xoxes”, çdo gjë do të ishte e justifikuar, por meqenëse ai vazhdoi edhe më i amplifikuar se më parë, do të thotë se autori i raprezaljeve ishte po ai. Ja, ky ishte përbindëshi Enver Hoxha! Me sa dihet mirëfilli, nga pëshpëritjet vesh më vesh nga tmerri i shtypjes diktatorile dhe nga dokumentet zyrtare, presion jo i vogël është ushtruar edhe mbi udhëheqjen e Partisë së Punës të Shqipërisë, nga ana e udhëheqjes sovjetike, për rihabilitimin e Koçi Xoxes e shokëve të tjerë. Veçse, i sigurt është fakti se Nikita Hrushovi, duke rihabilituar plotësisht personalitetin e Titos, punonte që ky rihabilitim të njihej, të legalizohej kudo, në çdo vend ku ai ishte goditur padrejtësisht si rymë ideologjike e si praktikë shtetërore. Rehabilitimi i figurës së Titos, donte të thoshte, hedhja poshtë e gjitha akuzave që i ngarkoheshin, doemos midis tyre edhe akuzat që çuan në pushkatimin e ministrave të Punëve të Brendshme të vendeve të Kampit Socialist.

Kundërshtimi që i bëri kërkesës së rusëve Enver Hoxha
Enver Hoxha, për të mbrojtur veten dhe bashkëpunëtorët e tij, nuk mund t’i pranonte ato këshilla që jepte udhëheqja e lartë sovjetike, ashtu siç nuk pranoi dhe e kundërshtoi me forcë të përbindshme këtë lëvizje, duke shtuar në maksimum terrorin dhe represionin, shantazhin dhe mashtrimin brenda vendit dhe manovrat me ndërkombëtarët. Kështu, është i kuptueshëm edhe qëndrimi i guximshëm i Tuk Jakovës, lidhur me rishikimin e historisë së Shqipërisë, PKSH-së dhe PPSH-së që u analizua në Plenumin e V-të të KQ të PPSH në vitin 1955, që e çoi të mrekullueshmin Tuk Jaskova, në dënimin e padrejtë politik me 20 vjet burg, bashkë me guximtarin e pashembullt Bedri Spahiu. Sa e sa komunistë të tjerë të ndershëm e guximtarë, hodhën në Konferencën e Partisë të Tiranës në vitin 1956, mbi tavolinën e diskutimeve, problemin e rehabilitimit të Koçi Xoxes me shokë? Po diskutime nuk pati, pas Konferencës pati vetëm arrestime. Po ashtu, i kuptueshëm është edhe qëndrimi brilant i Bedri Spahiut në gjyq për këtë rehabilitim të domosdoshëm. Rehabilitimin e K. Xoxes, atëhere dhe tani e kërkon koha, sepse ai në fakt, është “Nyja Gordiane” e historisë të PKSH, PPSH dhe Shqipërisë për kaq vite të lodhshme. Politologjia, historiografia, sociologjia, diplomacia e të tjera fusha të ndryshme të jetës shqiptare, janë të lidhura drejtpërsëdrejti me zgjidhjen e drejtë të këtij problemi juridik të kancerizuar. Ai,lidhet me forcimin e mëtejshëm të marrëdhënieve midis vendeve fqinjë, rritjen e besimit midis tyre në bazën e koncepteve të reja. Ashtu si edhe në vendet e tjera, çështja e rehabilitimit u bë problem që kërkonte zgjidhje edhe tek ne në Shqipëri, por në të kundërt, u hodh poshtë nën goditjet e pamëshirshme e të egra të proceseve të reja gjyqësore të regjimit të Enver Hoxhës, i cili për të mbajtur pushtetin e tij personal, nuk ndalte përpara asgjëje. Dua unë apo jo, duan apo nuk duan të zhgënjyerit, duan apo nuk duan demokratët, socialistët apo militantët e çdo rryme politike, duan apo jo enveristët, duan apo jo ekstremistët e djeshëm dhe të sotëm, probleme të tilla që nuk kanë mbetur pak, si peng i së kaluarës dhe i të sotmes; shpejt ose vonë, këto probleme do të analizohen e do të gjejmë zgjidhjen e saktë juridike, morale dhe qytetare medoemos. Historia do ta bëjë edhe këtë detyrë madhore të saj.

Vizita e Hoxhës në Jugosllavi
Kam qenë anëtar i delegacionit qeveritar të kryesuar nga Enver Hoxha me cilësinë e Kryetarit të Këshillit të Ministrave të Shqipërisë në Jugosllavi në vitin 1946. Po ashtu, si shumë të tjerë anëtarë të delegacionit, edhe unë kam qenë në delegacion sa për emër e numër, ashtu si edhe gjeneral-major Myslim Peza, kolonel Kristo Themelko, Manush Myftiu, Manol Konomi e shumë shoqërues të tjerë si gazetarë, specialistë të ndryshëm, ekonomistë, financierë, inxhinierë, personalitete të artit e të kulturës, historianë, pedagogë etj. Gjithnjë më ka ardhur pështirë e më vjen krupë edhe sot kur e kujtoj, më falni për fjalën jo gazetareske dhe pa etikë që po përdor, por s’kam ç’bëj, nuk gjej dot fjalë tjetër ekuivalente, kur më vijnë në kujtesë të ashtuquajturat tregime, ose më mirë të them mashtrime të Enver Hoxhës mbi atë vizitë zyrtare të nivelit të lartë. Vizita qe e gjatë në kohë dhe me shtrirje territoriale të gjerë, deri në Kroaci, Slloveni, Serbi, Maqedoni, Beograd etj. Vetëm kohë për të vizituar Kosovën, Enver Hoxha nuk gjeti, sepse plani i detajuar i vizitës në Jugosllavi, ishte përgatitur muaj më parë në Tiranë e Beograd dhe nga servilizmi ndaj Titos se mos ai, mbetej qejfprishur për ndonjë send, nuk kërkoi për të shkuar të vizitonte bashkatdhetarët e vet. Pra, e shiti Kosovën për dy grosh qejf të Titos. Po një delegacion të madh të kosovarëve pse nuk kërkoi ta priste në Beograd a kudo? Po një telegram të madh përshëndetës pse nuk ua dërgoi “kryeprijësi” i shtetit amë, apo nga frika se mos transmetohej në radio apo botohej në gazetë? Ne, anëtarëve të delegacionit, doemos që na bëri përshtypje shumë të madhe mospërfillja e Kosovës dhe kosovarëve, po a varej gjë nga ne?! Vetëm pëshpërisnim. Përmasat e gënjeshtrës, mashtrimit e të qëllimit të mbrapshtë për t’i fshehur popullit tonë gjithçka mbi atë vizitë, janë të pakonceptueshme dhe ç´ka e bëjnë këtë tregimtar shumë qesharak në sytë e ndërkombëtarëve, e sidomos të fqinjëve, të cilët e ndiqnin ecurinë e vizitës me shumë interes. Pritjet pompoze dhe lajkat ishin aq të mëdha, sa ne, anëtarëve të delegacionit, na bëri përshtypje të jashtëzakonshme, thua se po bënim ndonjë vizitë në perandorinë e Shahin Shahut të Persisë. Gjithsesi, ne ishim të prirur të prisnim rezultatet e vizitës “madhështore”. Kur, aty për aty, pa pritur e pakujtuar, së bashku me Nako Spirun dhe Hysni Kapon, pa njoftimin apo konsultimin më të vogël e më formal me specialistët dhe anëtarët e tjerë të delegacionit, madje pa miratimin paraprak të Byrosë Politike e të Këshillit të Ministrave, Enver Hoxha nënshkroi vetë të gjitha marrëveshjet, që nga marrëveshja më madhore politiko-juridike, ajo e bashkëpunimit dhe ndihmës reciproke, e deri te marrëveshja për bashkimin doganor, marrëveshja e paritetit skandaloz monetar, marrëveshja e shoqërive të përbashkëta etj. Më thoni, ju lutem, ç’i mungonte tjetër këtij vasaliteti total politik e ekonomik? Asgjë! Kurse shpifjet, për të ashtuquajturën Republikë të 7-të të Federatës jugosllave, janë vetëm trillime të Enver Hoxhës, sepse arkitekti i vërtetë i këtyre federatave (sepse ishte parashikuar strukturimi i disa federatave të mëdha sllave) ishte dhe mbeti i madhi Stalin në Moskë. Por, realizimi i këtyre fantazive të shfrenuara, për rikompozimin e kufijve të Evropës, pas gjithë atyre sakrificave kolosale aq të mëdha, që bëri bota antifashiste dhe derdhi oqeanë të tërë gjaku, nuk e lejonin kurrsesi dokumentet, që rregullonin ndërtimin e botës së pas Luftës së Dytë Botërore si: Karta e Atlantikut dhe Dokumentet e Konferencës së Jaltës, si dhe aktet e tjera finale të përfundimit të Luftës. Pra, pas firmosjes të gjithë atyre akteve zyrtare në Beograd, personalisht nga Enver Hoxha, mungonte vetëm firmosja e akteve finale-formale, shpallja e datës së bashkimit “vllazëror” të Shqipërisë me Federatën e sllavëve të jugut. Ky ishte mentaliteti oriental prej vasali i Enver Hoxhës. Por, shtetet, të vegjël apo të dobët qofshin, nuk mund të gëlltiten ashtu si i tha Stalini për Shqipërinë Milovan Gjilasit. Pra, këto janë gjurmët që e kanë “preokupuar” dhe tmerruar vazhdimisht, komandantin tonë bukurosh Enver Hoxha dhe jo ujku, pra, jo marrëveshjet që kish gatuar e nënshkruar ai vetë me J.B.Titon qysh në vitin 1946, por kolltuku i kreut të vendit. Nëse do t’i kishte bërë tjetërkush këto akt-marrëveshje, ai do ta kishte cilësuar, patjetër, jo vetëm agjent, por kryeagjent, superagjent e një kosh plot me epitete të kësaj natyre, por me siguri, do ta priste edhe asgjësimi fizik, çka për Enver Hoxhën tashmë ishte gjëja më pa rëndësi, gjëja më e rëndomtë. Ai, eleminimet fizike i mësoi qysh gjatë LANÇ, ustallarët e tij ballkanikë, i kishte mjeshtra të përsosur.

Bisedat me Titon për vetëvendosjen e Kosovës
Është e turpshme që çështjen e vetëvendosjes së Kosovës, ajo ëndërr aq e përkëdhelur me një dashuri përvëlonjëse për të gjithë popullin shqiptar gjatë LANÇ në Shqipërinë mëmë e në Kosovë, e shtroi në bisedime i pari Titoja dhe jo Enver Hoxha. Kjo është e vërteta. Enver Hoxha, nuk guxonte të bënte një “gabim” të tillë përpara mareshallit J.B.Tito. Doemos, Enver Hoxha ishte i parapërgatitur me kohë për atë qëndrim që mbajti në Beograd lidhur me çështjen e të drejtës për vetëvendosje të Kosovës, që në kohën e marrëveshjes së Mukjes. Por, sidomos kur divizionet tona derdhnin gjakun në Kosovë, Mal të Zi, Sanxhak e në Bosnje, sipas urdhërit të tij si Komandant Suprem. Duhet thënë se për dërgimin e dy divizioneve tona, me moton e ndihmës internacionaliste, nuk ka ndonjë vendim të posaçëm të KQ të Partisë apo Qeverisë, por vetëm një kërkesë të Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë jugosllave të firmosur nga Tito. Siç duket, për shokun Komandant, dërgimi i forcave të armatosura jashtë territoreve të shtetit, nuk ishte ndonjë çështje e rëndësishme për ta shtruar në Byronë Politike të PKSH ose në Qeverinë e RPDSH. Në këtë fushë, historisë bashkëkohore të Kombit shqiptar, i del një punë e madhe për sqarimin e qëndrimit të Enver Hoxhës, duke u mbështetur veç të tjerash edhe në materiale e fakte zyrtare të vlefshme e të pavlefshme, që na ka lënë ai vetë në “veprat” e tij të ndritura, letra sekrete e një vendi Perëndimor, që kundërzbulimi shqiptar shtiu në dorë në Sofje përpara KGB-së dhe si Enver Hoxha ja dorëzoi ministrit të jashtëzakonshëm dhe fuqiplotë sovjetik në Tiranë.